मूलम् _mūlam

मूलम् [मूल्-क]

1 A root (fig also); तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम् Ś.7.2; or शिखिनो धौतमूलाः 1.15; मूलं बन्ध् to take or strike root; बद्धमूलस्य मूलं हि महद्वैरतरोः स्त्रियः Śi.2.38.

-2 The root, lowest edge or extremity of anything; कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा R.7.1; so प्राचीमूले Me.91.

-3 The lower part or end, base, the end of anything by which it is joined to something else; बाह्वोर्मूलम् Śi.7.32; so पादमूलम्, कर्णमूलम्, ऊरुमूलम् &c.

-4 Beginning, commencement; आमूलाच्छ्रोतुमिच्छामि Ś.1.

-5 Basis, foundation, source, origin, cause; सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः Mb.; रक्षोगृहे स्थितिर्मूलम् U.1.6; इति केना- प्युक्तं तत्र मूलं मृग्यम् 'the source or authority should be found out'; पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् Mb.5.34. 18; समूलघातमघ्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानवाः Śi.2.33.

-6 The foot or bottom of anything; पर्वतमूलम्, गिरिमूलम् &c.

-7 The text, or original passage (as distinguished from the commentary or gloss).

-8 Vicinity, neighbourhood; सा कन्दुकेनारमतास्य मूले विभज्यमाना फलिता लतेव Mb.3.112.16.

-9 Capital, principal, stock; मूलं भागो व्याजी परिघः क्लृप्तं रूपिकमत्ययश्चायमुखम् Kau. A.2.6.24.

-1 A hereditary servant.

-11 A square root.

-12 A king's own terri- tory; स गुप्तमूलमत्यन्तम् R.4.26; Ms.7.184.

-13 A vendor who is not the true owner; Ms.8.22 (अस्वामिविक्रेता Kull.).

-14 The nineteenth lunar man- sion containing 11 stars.

-15 A thicket, copse.

-6 The root of long pepper.

-17 A particular position of the fingers.

-18 A chief or capital city.

-19 An aboriginal inhabitant.

-2 A bower, an arbour (निकुञ्ज).

-21 N. of several roots पिप्पली, पुष्कर, शूरण &c.

-22 A tail; मूलो मूलवता स्पृष्टो धूप्यते धूमकेतुना Rām.6.4.51. (In comp. मूल may be translated by 'first, prime, original, chief, principal' e. g. मूलकारणम् 'prime cause', &c. &c.)

-Comp. -आधारम् 1 the navel.

-2 a mystical circle above the organs of generation; मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके.

-आभम् a radish.

-आयतनम् the original abode.

-आशिन् a. living upon roots.

-आह्वम् a radish.

-उच्छेदः utter destruction, total eradication.

-कर्मन् n. magic; Ms.9.29.

-कारः the author of an original work.

-कारणम् the original or prime cause; क्रियाणां खलु धर्म्याणां सत्पत्न्यो मूलकारणम् Ku.6.13.

-कारिका a furnace, an oven.

-कृच्छ्रः -च्छ्रम् a kind of penance, living only upon roots; मूलकृच्छ्रः स्मृतो मूलैः.

-केशरः a citron.

-खानकः one who lives upon root-digging (मूलोत्पाटनजीवी); Ms.8.26.

-गुणः the co-efficient of a root.

-ग्रन्थः 1 an original text.

-2 the very words uttered by Śākya- muni.

-घातिन् a. destroying completely; (नहि...कर्मसु) मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः Rām.5.51.18; see मूलहर.

-छिन्न a. nipped in the bud; सा$द्य मूलच्छिन्ना Dk. 2.2.

-छेदः uprooting.

-ज a.

1 radical.

-2 growing at the roots of trees (as an ant-hill).

-3 born under the constellation Mūla. (

-जः) plant growing from a root. (

-जम्) green ginger.

-त्रिकोणम् the third astrological house.

-देवः an epithet of Kaṁsa.

-द्रव्यम्, धनम् principal, stock, capital.

-धातुः lymph.

-निकृन्तन a. destroying root and branch.

-पुरुषः 'the stock-man', the male representative of a family.

-प्रकृतिः f. the Prakṛiti or Pradhāna of the Sāṅkhyas (q. v.); मूल- प्रकृतिरविकृतिः Sāṅ. K.3. (-pl.) the four principal sovereigns to be considered at the time of war विजि- गीषु, अरि, मध्यम, and उदासीन); see Ms.7.155.

-प्रतीकारः protection of wives and wealth (धनदाररक्षा); कृत्वा मूल- प्रतीकारम् Mb.5.151.61.

-फलदः the bread-fruit tree.

-बन्धः a particular position of the fingers.

-बर्हणम् the act of uprooting, extermination.

-बलम् the principal or hereditary force; विन्ध्याटवीमध्ये$वरोधान् मूलबलरक्षितान् निवेशयामासुः Dk.1.1. [Kāmandaka enumerates six divisions of the army and declares that मौल (heredi- tary) is the best of them (Kām.13.2-3.)]

-भद्रः an epithet of Kaṁsa.

-भृत्यः an old or hereditary servant.

-मन्त्रः 1 a principal or primary text (such as आगम); जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुंसूक्तेनाथवा बुधः A. Rām.4.4.31.

-2 a spell.

-राशिः a cardinal number.

-वचनम् an original text.

-वापः 1 one who plants roots.

-2 A field where crops are grown by sowing roots; पुष्पफलवाटषण्ड- केदारमूलवापास्सेतुः Kau. A.2.6.24.

-वित्तम् capital stock.

-विद्या the twelve-worded (द्वादशाक्षरी) spell :-- ओं नमो भगवते वासुदेवायः; जुहुयान्मूलविद्यया Bhāg.8.16.4.

-विभुजः a chariot.

-व्यसनवृत्तिः the hereditary occupa- tion of executing criminals; चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसन- वृत्तिमान् Ms.1.38.

-व्रतिन् a. living exclusively on roots.

-शकुनः (in augury) the first bird.

-शाकटः, -शाकिनम् a field planted with edible roots.

-संघः a society, sect.

-साधनम् a chief instrument, principal expedient.

-स्थानम् 1 base, foundation.

-2 the Supreme Spirit.

-3 wind, air.

-4 Mooltan. (

-नी) N. of Gaurī.

-स्थायिन् m. an epithet of Śiva.

-स्रोतस् n. the prin- cipal current or fountain-head of a river.

-हर a. up- rooting completely; सो$यं मूलहरो$नर्थः Rām.6.46.15.

-हरः a prodigal son; मूलहरतादात्विककदर्यांश्च प्रतिषेधयेत् Kau. A.2.9.27.